Հայաստանի շախմատի ֆեդերացիա

Հայաստանի շախմատի ֆեդերացիան (ՀՇՖ) հիմնադրվել է 1927 թվականին որպես շախմատի սեկցիա։ 1959 թվականին վերածվել է ֆեդերացիայի:

Հայաստանի շախմատի ֆեդերացիան հասարակական կազմակերպություն է, որը զբաղվում է Հայաստանում շախմատ խաղի զարգացման հարցերով։ Կազմակերպում է Հայաստանի տղամարդկանց և կանանց անհատական առաջնություններ, միջազգային տարբեր մրցաշարեր, ձևավորում է Հայաստանի տղամարդկանց և կանանց հավաքականներ։ Ձևավորում է հանձնաժողովներ, որոնք համակարգում են շախմատի տարբեր բնագավառներ և կայացնում համապատասխան որոշումներ։

Հայաստանի շախմատի ֆեդերացիայի նախագահը 2004 թվականից ՀՀ 3-րդ նախագահ Սերժ Սարգսյանն է։ 2006, 2009, 2011, 2013, 2017 և 2022 թվականներին նա վերընտրվել է այդ պաշտոնում։

Երկրի առաջին առաջնությունն անցկացվել է 1934 թվականին: Հայաստանի առաջին չեմպիոնը Հենրիկ Գասպարյանն է. հետագայում նա երկրի չեմպիոն դարձավ ևս ինը անգամ: Գասպարյանը հայ առաջին վարպետն է, շախմատային կոմպոզիցիայի գծով՝ աշխարհում առաջին գրոսմայստերը:

Մինչ այժմ անցկացվել է Հայաստանի 84 տղամարդկանց և 79 կանանց առաջնություններ:

Հայաստանը Շախմատի միջազգային ֆեդերացիայի (ՖԻԴԵ) անդամ է 1992 թվականից: Հենց այդ տարվանից սկսվում են հայ շախմատիստների խոշորագույն հաջողությունները միջազգային ասպարեզում:

Մոտ երեք միլիոն բնակչությամբ Հայաստանը համարվում է աշխարհի ամենաուժեղ շախմատային երկրներից մեկը: Հայաստանն աշխարհում մեկ շնչի հաշվով ամենաշատ գրոսմայստերներ ունեցող երկրներից է: Հայաստանը լավագույն 10 շախմատիստների միջին վարկանիշով աշխարհում տասնյակում է։

Հայաստանում անցկացվել են բազմաթիվ խոշորագույն միջազգային մրցաշարեր, աշխարհի և Եվրոպայի պատանեկան առաջնություններ: 1996 թվականին Երևանում անցկացվել է շախմատի 32-րդ օլիմպիադան, 2001 և 2015 թվականներին Հայաստանում անցկացվել են աշխարհի թիմային առաջնությունները, 2014 թվականին Երևանը հյուրընկալեց Եվրոպայի անհատական առաջնությունը: Հայաստանում անցկացվել են ՖԻԴԵ-ի Գրան Պրի շարքի մրցաշարեր:

1970 թվականից Երևանում գործում է շախմատի տունը, որը 1984-ից կրում է Տիգրան Պետրոսյանի անունը: 1971 թվականին հիմնվել է շախմատի մասնագիտացված դպրոցը, որը կոչվում է Հենրիկ Գասպարյանի անունով:

2002 թվականին հիմնադրվել է Հայաստանի շախմատի ակադեմիան, որն այժմ ունի 55 մասնաճյուղ: Շևչենկո փողոցում գտնվող հենց այդ շենքում է տեղակայված ՀՇՖ-ն:

Երևանի բոլոր համայնքներում գործում են շախմատի մասնագիտացված դպրոցներ: 2011թ.-ից Հայաստանի Հանրապետության բոլոր հանրակրթական դպրոցներում շախմատը ընդգրկված է ծրագրային առարկաների շարքում:

 

Հայ շախմատիստների հաջողությունները

1962 թվականին հաղթելով հավակնորդների մրցաշարում՝ Տիգրան Պետրոսյանը իրավունք ստացավ աշխարհի առաջնության մրցամարտ անցկացնելու Միխայիլ Բոտվինիկի հետ: Մրցամարտի 22-րդ խաղի ոչ-ոքի արդյունքից հետո Տիգրան Պետրոսյանը նվաճեց աշխարհի չեմպիոնի տիտղոսը: Երկաթյա Տիգրանը շախմատի աշխարհի գահը պահպանեց նաև 1966 թ.՝ Բորիս Սպասսկու հետ մրցամարտում: Այդ մեծագույն նվաճումները ոչ միայն ոգեշնչեցին աշխարհի ողջ հայությանը, այլև խթան հանդիսացան Հայաստաոնում շախմատի բուռն զարգացման համար: Սկսվեց հայկական շախմատի «Տիգրանյան ժամանակաշրջանը»:

Հայաստանի տղամարդկանց հավաքականը 2006, 2008 և 2012 թվականներին դարձել է շախմատի օլիմպիադայի չեմպիոն: 2006 թվականին թիմի անդամներներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Կարեն Ասրյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Արտաշես Մինասյանը: 2008 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Տիգրան Լևոնի Պետրոսյանը, Արտաշես Մինասյանը: 2012 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Սերգեյ Մովսիսյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Տիգրան Լևոնի Պետրոսյանը: 

2022 թվականին՝ հավաքականը գրավեց երկրորդ տեղը: Թիմի անդամներն էին Գաբրիել Սարգսյանը, Հրանթ Մելքումյանը, Սամվել Տեր-Սահակյանը, Մանուել Պետրոսյանը, Ռոբերտ Հովհաննիսյանը: 

1992, 2002 և 2004 թվականներին հավաքականը արժանացավ բրոնզե մեդալներին: 1992 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Ռաֆայել Վահանյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Արտաշես Մինասյանը, Արշակ Պետրոսյանը, Աշոտ Անաստասյանը: 2002 թվականին թիմի անդամներներն էին՝ Վլադիմիր Հակոբյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Կարեն Ասրյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Արտաշես Մինասյանը, Աշոտ Անաստասյանը: 2004 թվականին թիմի անդամներներն էին՝ Վլադիմիր Հակոբյանը, Լևոն Արոնյանը, Ռաֆայել Վահանյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Արտաշես Մինասյանը:

Հայ շախմատիստները աշխարհի թիմային առաջնությունում 2011 թվականին ճանաչվել են հաղթող: Թիմի անդամներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Սերգեյ Մովսիսյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Ռոբերտ Հովհաննիսյանը:
Չորս անգամ՝ 1997, 2001, 2005 և 2015 թվականներին, արժանացել են բրոնզե մեդալներին: 1997 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Վլադիմիր Հակոբյանը, Ռաֆայել Վահանյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Արտաշես Մինասյանը, Աշոտ Անաստասյանը, Մելիքսեթ Խաչիյանը: 2001 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Վլադիմիր Հակոբյանը, Ռաֆայել Վահանյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Կարեն Ասրյանը, Աշոտ Անաստասյանը, Արտաշես Մինասյանը: 2005 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Կարեն Ասրյանը, Ռաֆայել Վահանյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Աշոտ Անաստասյանը: 2015 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Սերգեյ Մովսիսյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Հրանտ Մելքումյանը:

1999 թվականին Հայաստանի տղամարդկանց թիմը Եվրոպայի թիմային առաջնությունում նվաճել է չեմպիոնի տիտղոսը: Թիմի անդամներներն էին՝ Սմբատ Լպուտյանը, Արտաշես Մինասյանը, Աշոտ Անաստասյանը, Լևոն Արոնյանը, Արշակ Պետրոսյանը:
2007 և 2015 թվականներին արժանացել է արծաթե մեդալներին: 2007 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Վլադիմիր Հակոբյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Կարեն Ասրյանը, Սմբատ Լպուտյանը: 2015 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Լևոն Արոնյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Սերգեյ Մովսիսյանը, Հրանթ Մելքումյանը, Կարեն Հակոբի Գրիգորյանը: 1997 և 2023 թվականներին թիմը գրավել է երրորդ տեղը: 1997 թվականին թիմի անդամներներն էին՝ Վլադիմիր Հակոբյանը, Ռաֆայել Վահանյանը, Սմբատ Լպուտյանը, Արտաշես Մինասյանը, Աշոտ Անաստասյանը: 2023 թվականին թիմի անդամներն էին՝ Հայկ Մարտիրոսյանը, Գաբրիել Սարգսյանը, Հրանտ Մելքումյանը, Շանթ Սարգսյանը, Սամվել Տեր-Սահակյանը:

2003 թվականին Հայաստանի կանանց թիմը Եվրոպայի թիմային առաջնությունում նվաճել է չեմպիոնի տիտղոսը: Թիմի անդամներներն էին՝ Էլինա Դանիելյանը, Լիլիթ Մկրտչյանը, Նելլի Աղինյանը:
2007 թվականին արժանացել է բրոնզե մեդալին: Թիմի անդամներներն էին՝ Էլինա Դանիելյանը, Լիլիթ Մկրտչյանը, Նելլի Աղինյանը, Սիրանուշ Անդրիասյանը, Լիանա Աղաբեկյանը:

2005 և 2017 թվականներին Լևոն Արոնյանը դարձել է աշխարհի գավաթակիր։

1995 թվականին բացառապես հայ շախմատիստներից բաղկացած «Երևան» թիմը դարձել է Եվրագավաթի հաղթող։ Երևանի «Միկա» կանանց ակումբը 2006 թվականին հռչակվել է կանանց Եվրագավաթի հաղթող:                                                     
2004 և 2005 թվականներին Լևոն Արոնյանը գրավեց երրորդ հորիզոնականը Եվրոպայի անհատական ​​առաջնությունում: 2022 թվականին նույն մրցաշարում Գաբրիել Սարգսյանը գրավեց երկրորդ հորիզոնականը:

2021 թվականին Էլինա Դանիելյանը Եվրոպայի կանանց անհատական առաջնությունում նվաճել է չեմպիոնի տիտղոսը: 2002 և 2009 թվականներին Լիլիթ Մկրտչյանը գրավել է երկրորդ հորիզոնականը: 2006 և 2011 թվականներին Էլինա Դանիելյանը արժանացավ բրոնզե մեդալներին: 2013 թվականին նույն մրցաշարում բրոնզե մեդալին արժանացավ նաև Լիլիթ Մկրտչյանը:

2010 թվականին կայծակնային շախմատի աշխարհի առաջնությունում Լևոն Արոնյանը արժանացավ ոսկե մեդալի: 2022 թվականին նույն մրցաշարում Հայկ Մարտիրոսյանը զբաղեցրեց երրորդ հորիզնոականը:

2018 թվականին Կարեն Մովսիսյանը շախմատի վետերանների (50+) աշխարհի առաջնությունում նվաճել է չեմպիոնի տիտղոսը: 
2019 թվականին Ռաֆայել Վահանյանը շախմատի վետերանների (65+) աշխարհի առաջնությունում նվաճել է չեմպիոնի տիտղոսը: 

2019 թվականին Գաբրիել Սարգսյանը դարձավ արագ շախմատի Եվրոպայի առաջնության հաղթող։ 2022 թվականին կայծակնային շախմատի Եվրոպայի առաջնությունում Շանթ Սարգսյանը արժանացավ բրոնզե մեդալի:

2023 թվականին Եվրոպայի կայծակնային շախմատի զույգ առաջնությունում Հայաստանի թիմը՝ ի դեմս Էլինա Դանիելյանի և Շանթ Սարգսյանի, նվաճել է ոսկե մեդալ:
 

Շախմատի պատանիների աշխարհի և Եվրոպայի չեմպիոններ

Շախմատի պատանիների աշխարհի չեմպիոններ՝
Մինչև 20 տղաներ - Վլադիմիր Հակոբյան (1991 թ.)
Մինչև 20 տղաներ - Լևոն Արոնյան (2002 թ.)
Մինչև 20 տղաներ - Զավեն Անդրիասյան (2006 թ.)
Մինչև 18 տղաներ - Վլադիմիր Հակոբյան (1989 թ.)
Մինչև 18 տղաներ - Սամվել Տեր-Սահակյան (2011 թ.)
Մինչև 18 տղաներ - Մանուել Պետրոսյան (2016 թ.)
Մինչև 16 տղաներ - Վլադիմիր Հակոբյան (1986 թ.)
Մինչև 16 տղաներ - Հայկ Մարտիրոսյան (2016 թ.)
Մինչև 16 տղաներ - Շանթ Սարգսյան (2018 թ.)
Մինչև 14 տղաներ - Գաբրիել Սարգսյան (1996 թ.)
Մինչև 12 տղաներ - Լևոն Արոնյան (1994 թ.)
Մինչև 12 տղաներ - Ռոբերտ Աղասարյան (2006 թ.)
Մինչև 12 տղաներ - Արամ Հակոբյան (2013 թ.)
Մինչև 18 աղջիկներ - Մարիամ Մկրտչյան (2022 թ.)
Մինչև 16 աղջիկներ - Էլինա Դանիելյան (1993 թ.)
Մինչև 14 աղջիկներ - Էլինա Դանիելյան (1992 թ.)

Շախմատի պատանիների Եվրոպայի չեմպիոններ՝
Մինչև 18 տարեկան տղաներ - Սամվել Տեր-Սահակյան (2009 թ.)
Մինչև 18 տարեկան տղաներ - Մանուել Պետրոսյան (2016 թ.)
Մինչև 16 տղաներ - Գաբրիել Սարգսյան (1998 թ.)
Մինչև 16 տղաներ - Զավեն Անդրիասյան (2005 թ.)
Մինչև 16 տղաներ - Արմեն Բարսեղյան (2019 թ.)
Մինչև 12 տղաներ - Հայկ Մարտիրոսյան (2011 թ.)
Մինչև 12 տղաներ - Հայկ Մարտիրոսյան (2012 թ.)
Մինչև 12 տղաներ - Մամիկոն Ղարիբյան (2016 թ.)
Մինչև 10 տղաներ - Սամվել Տեր-Սահակյան (2003 թ.)
Մինչև 10 տղաներ - Ռոբերտ Աղասարյան (2004 թ.)
Մինչև 10 տղաներ - Մամիկոն Ղարիբյան (2014 թ.)
Մինչև 18 աղջիկներ - Սոնա Ասատրյան (2017 թ.)
Մինչև 18 աղջիկներ - Մարիամ Մկրտչյան (2022 թ.)

Շախմատի Հայաստանի տղամարդկանց առաջնության չեմպիոններ

Շախմատի Հայաստանի կանանց առաջնության չեմպիոններ

1 - 1934 թ. Սիրուշ Մակինց, Մարգարիտա Միրզա-Ավագյան
2 - 1939 թ. Լուսիկ Քալաշյան
3 - 1941 թ. Սիլվա Կարապետյան
4 - 1949 թ. Ալիսա Ասլանյան
5 - 1950 թ. Ռիմա Մանուկյան
6 - 1951 թ. Մարիետա Մելիք-Փաշայան
7 - 1952 թ. Մարիետա Մելիք-Փաշայան
8 - 1953 թ. Նեֆելինա Մարջանյան
9 - 1954 թ. Նեֆելինա Մարջանյան
10 - 1955 թ. Ռիմա Մանուկյան
11 - 1956 թ. Մարլենա Վարդանյան
12 - 1957 թ. Գալինա Լյապունովա
13 - 1958 թ. Գալինա Լյապունովա
14 - 1959 թ. Գալինա Լյապունովա
15 - 1960 թ. Գալինա Լյապունովա
16 - 1961 թ. Գալինա Լյապունովա
17 - 1962 թ. Մարլենա Վարդանյան
18 - 1963 թ. Վեներա Բոյախչյան
19 - 1964 թ. Մարլենա Վարդանյան, Թամարա Բոյախչյան
20 - 1965 թ. Թամարա Բոյախչյան, Վեներա Բոյախչյան
21 - 1966 թ. Թամարա Բոյախչյան
22 - 1967 թ. Արմենուհի Մեհրաբյան
23 - 1968 թ. Թամարա Բայախչյան, Վեներա Բոյախչյան
24 - 1969 թ. Թամարա Բոյախչյան
25 - 1970 թ. Նաիրա Աղաբաբյան
26 - 1971 թ. Թամարա Բոյախչյան
27 - 1972 թ. Թամարա Բոյախչյան, Աննա Հակոբյան
28 - 1973 թ. Վերա Ղազարյան
29 - 1974 թ. Վերա Ղազարյան
30 - 1975 թ. Էռնա Խալաֆյան
31 - 1976 թ. Աննա Հակոբյան
32 - 1977 թ. Հասմիկ Բաբայան
33 - 1978 թ. Աննա Հակոբյան
34 - 1979 թ. Էռնա Խալաֆյան
35 - 1980 թ. Մերի Մանգրյան
36 - 1981 թ. Էռնա Խալաֆյան
37 - 1982 թ. Մերի Մանգրյան
38 - 1983 թ. Էռնա Խալաֆյան
39 - 1984 թ. Լյուդմիլա Ասլանյան
40 - 1985 թ. Նունե Աբրահամյան
41 - 1986 թ. Լյուդմիլա Ասլանյան
42 - 1987 թ. Լյուդմիլա Ասլանյան
43 - 1988 թ. Էռնա Խալաֆյան
44 - 1989 թ. Էռնա Խալաֆյան
45 - 1990 թ. Էռնա Խալաֆյան
46 - 1991 թ. Լյուդմիլա Ասլանյան
47 - 1992 թ. Լյուդմիլա Ասլանյան
48 - 1993 թ. Էլինա Դանիելյան
49 - 1994 թ. Էլինա Դանիելյան
50 - 1995 թ. Լիլիթ Մկրտչյան
51 - 1996 թ. Գոհար Հլղաթյան
52 - 1997 թ. Գոհար Հլղաթյան
53 - 1998 թ. Լիլիթ Մկրտչյան
54 - 1999 թ. Էլինա Դանիելյան
55 - 2000 թ. Լիլիթ Մկրտչյան
56 - 2001 թ. Գոհար Հլղաթյան
57 - 2002 թ. Էլինա Դանիելյան
58 - 2003 թ. Էլինա Դանիելյան
59 - 2004 թ. Էլինա Դանիելյան
60 - 2005 թ. Լիլիթ Մկրտչյան
61 - 2006 թ. Սիրանուշ Անդրիասյան
62 - 2007 թ. Սիրանուշ Անդրիասյան
63 - 2008 թ. Լիլիթ Գալոյան
64 - 2009 թ. Լիլիթ Գալոյան
65 - 2010 թ. Անահիտ Խառատյան
66 - 2011 թ. Սիրանուշ Անդրիասյան
67 - 2012 թ. Մարիա Կուրսովա
68 - 2013 թ. Աննա Հայրապետյան
69 - 2014 թ. Շուշաննա Սարգսյան
70 - 2015 թ. Սուսաննա Գաբոյան
71 - 2016 թ. Մարիա Գևորգյան
72 - 2017 թ. Մարիա Գևորգյան
73 - 2018 թ. Մարիա Կուրսովա
74 - 2019 թ. Մարիա Գևորգյան
75 - 2020 թ. Մարիա Գևորգյան
76 - 2021 թ. Սուսաննա Գաբոյան
77 - 2022 թ. Մարիամ Մկրտչյան
78 - 2023 թ. Մարիա Գևորգյան
79 - 2024 թ. Սուսաննա Գաբոյան